علوم اسلامی

علوم اسلامی غالبا به علومی گفته می شود كه موضوع و مسائل آن علوم، اصول يا فروع اسلام است و يا چيزهائی است كه اصول و فروع اسلام به استناد آنها اثبات می‌شود، يعنی‌ قرآن و سنت.

تفسیر قرآن، علوم قرآنی، علوم حدیث، فقه، کلام و اخلاق شاخه هایی از علوم اسلامی هستند.

تعریف علوم اسلامی

شهید مطهری در کتاب آشنایی با علوم اسلامی، علوم اسلامی را قابل تعریف به چهار گونه می‌داند:

• علومی كه موضوع و مسائل آن علوم، اصول يا فروع اسلام است و يا چيزهائی است كه اصول و فروع اسلام به استناد آنها اثبات می‌شود، يعنی‌ قرآن و سنت، مانند علم قرائت، علم تفسير، علم حديث، علم كلام نقلی، علم فقه، علم اخلاق نقلی.
• علوم مذكور در فوق به علاوه علومی كه مقدمه آن علوم است. علوم‌ مقدمه مانند: ادبيات عرب از صرف و نحو و لغت و معانی و بيان و بديع‌ و غيره، و مانند كلام عقلی، و اخلاق عقلی، و حكمت الهی، و منطق، و اصول فقه، و رجال و درايه.
• علومی كه به نحوی جزء واجبات اسلامی است، يعنی علومی كه تحصيل آن‌ علوم ولو به نحو واجب كفائی بر مسلمين واجب است و مشمول حديث نبوی‌ معروف می‌گردد: «طلب العلم فريضة علی كل مسلم» يعنی دانش طلبی بر هر مسلمانی واجب است.
• علومی كه در حوزه‌های فرهنگ اسلامی رشد و نما يافته است، اعم از آنكه از نظر اسلام، آن علوم واجب و لازم بوده و يا نه، و اعم از آنكه آن‌ علوم از نظر اسلام ممنوع بوده است يا نه، ولی به هر حال در جامعه اسلامی‌ و در ميان مسلمانان راه خود را طی كرده است، مانند نجوم احكامی (نه‌ نجوم رياضی) و بعضی علوم ديگر.

شاخه های علوم اسلامی

تفسير

تفسیر بيان معانى آيات قرآنى است تلاش مفسر قرآن است برای كشف مقصود آیات قرآن و مسائلی که آیه بر آن دلالت دارد. قرآن‌پژوهان برخی علوم و دانسته ها را به عنوان علوم مقدماتی برای تفسیر قرآن می دانند. از جمله : علم لغت، علم نحو و صرف ، دانش قرائتهاى قرآن، علم اسباب نزول آيات، علم حديث، علم به ناسخ و منسوخ آيات و ...

قراءات قرآن

پس از نزول قرآن گویش ها و لهجه های مختلف اعراب که در طبیعت هر زبانی وجود دارد در کنار عوامل دیگری همچون نبودن نقطه و اعراب و علائم وقف و سجاوندی موجب اختلافاتی در قرائت قرآن گردید. علم قرائت علمی است که به چگونگی ادای کلمات قرآن توسط قاریان سده های اولیه و راویان آنها می‌پردازد و تفاوت آنها در قرائت کلمات آیه را مورد دقت قرار می دهد.

علوم حدیث

علم الحدیث یا علوم حدیث علمی است که با آن، اقوال و افعال و تقریرهای پیغمبر(ص) و ائمه(ع) شناخته می‌شود. در علوم حدیثبه بررسی سند و محتوای احادیث می پردازند. درایة الحدیث، علم رجال و فقه الحدیث سه شاخه از علوم حدیث هستند.

فقه

فقه دانش به‌دست‌آوردن احکام عملی یا تکالیف دینی مسلمانان است. احکام فقهی از طریق استدلال و تحقیق در منابع چهارگانه به‌دست می‌آید که عبارتند از قرآن، سنت، اجماع و عقل.

فقیهان در استنباط خود از این منابع چهارگانه اصولی را رعایت می نمایند که به آنها اصول فقه می گویند. این اصول در کتابهایی تدوین شده و در مدارس علمیه آموزش داده می شود.

کلام اسلامی

کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی بحث و از آنها دفاع می‌کند. کلام برای اثبات مسائل خود و قانع‌کردن مخاطب، از روش‌های مختلف منطقی همچون قیاس و تمثیل و جدل استفاده می‌کند. مسائل علم کلام منحصر در اصول دین یا اصول عقاید نیست، بلکه متکلم وظیفه دارد هرگونه اشکالی را که درباره مجموعه تعالیم و احکام دینی مطرح می‌شود، پاسخ دهد و برای این کار گاهی صرفا از عقل و گاهی متناسب با موضوع از هم از عقل و هم از نقل (یعنی قرآن و روایات) بهره می گیرد.

اخلاق اسلامی

علم اخلاق، علمی است که با شناساندن صفات نیک و بد و اعمال درست و نادرست اخلاقی، انسان ها را به کسب صفات نیک و انجام اعمال درست توصیه می کند و راه کارهای عملی این مهم را بیان می کند. در کتابهای اخلاقی مسلمانان غالبا از روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین برای ترغیب به اخلاق حسنه و دوری از اخلاق ناشایست بهره گرفته می شود.

پانویس